معرفی انواع نقوش ترمه
ترمه، این پارچه فاخر و دست‌بافت ایرانی، یکی از زیباترین و اصیل‌ترین منسوجات ایران است که قرن‌ها توجه هنردوستان را به خود جلب کرده و جایگاه ویژه‌ای در دل فرهنگ ایرانی یافته است. تنوع و زیبایی چشم‌گیر نقوش ترمه یکی از مهم‌ترین دلایل ماندگاری و محبوبیت آن در گذر زمان بوده است. هر یک از این نقوش داستانی در دل خود دارد و نمادی از فرهنگ، باورها و ارزش‌های ایرانی است.
هنرمندان ایرانی با تکیه بر مهارت در نقوش سنتی و استفاده از خلاقیت در ایجاد ترکیب‌بندی‌های نو و مطابق با سلیقه روز، توانسته‌اند در تداوم استفاده ترمه تا به امروز نقشی مؤثر داشته باشند. شاید برای شما هم، به عنوان یک دوستدار هنر ترمه‌بافی، آشنایی بیشتر با نقوش ترمه و معانی نمادین آن جالب و آموزنده باشد. در این مقاله، با برخی از این نقوش و مفاهیم نهفته در آن‌ها آشنا می‌شویم تا بیشتر با زیبایی و غنای فرهنگی این پارچه آشنا شویم.
تاریخچه و ریشه‌های نقوش در ترمه ایرانی
هنر ایرانی سرشار از نقش‌ها و طرح‌هایی است که در عین سادگی، بیانگر مفاهیم فرهنگی، اعتقادی و فلسفی عمیقی هستند. هنرمندان ایرانی از دیرباز با الهام از طبیعت، اسطوره‌ها و باورهای اجتماعی و مذهبی، این نقش‌ها را خلق کرده و در هنرهای گوناگون به‌کار برده‌اند. در هنر ترمه‌بافی نیز، نقوش اصیل ایرانی با دقت روی این پارچه پیاده شده‌اند. برخی از این طرح‌ها ریشه در دوران باستان دارند و برخی دیگر در دوره صفوی، دوران شکوفایی ترمه‌بافی، به اوج زیبایی خود رسیدند. این نقوش جلوه‌ای از ارزش‌های ایرانی بوده و امروز هم تزئینات زیبای ترمه را شکل می‌دهند. در ادامه، با معناها و نمادهای فرهنگی که در پشت این نقوش نهفته است، آشنا می‌شویم.
انواع نقوش ترمه و معنای آن
نقش گل شاه عباسی
یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین نقوش به کار رفته در ترمه، طرح زیبای گل شاه عباسی است که زیرمجموعه‌ای از گل‌های ختایی به شمار می‌رود. این نقش را الهام‌گرفته از گل نیلوفر یا گل انار می‌دانند که از گذشته‌های دور در هنر ایرانی به‌کار رفته و در طول زمان به شکل امروزی خود، یعنی گل شاه عباسی، درآمده است.
گل نیلوفر که در فارسی به آن «آبزاد» یا «گل زندگی» هم گفته می‌شود، نمادی از عناصر چهارگانه است. این گل از یک سو ریشه در زمین دارد و برگ‌های پهنش روی سطح آب شناور است، درحالی‌که ساقه‌اش بر روی آب از میان برگ‌ها بالا آمده و در انتهای آن گلی زیبا می‌درخشد. باز شدن و بسته شدن گل نیلوفر با طلوع و غروب خورشید پیوند دارد و در باورهای ایرانی با ایزدبانوی آب‌ها، آناهیتا، مرتبط است.
از طرفی دیگر، انار نیز جایگاه مقدسی در باور ایرانیان داشته و میوه آن را نمادی از باروری و برکت می‌دانستند. در متون دینی زرتشتی، زرتشت با دادن میوه انار به اسفندیار، او را رویین تن کرد. در متون اسلامی هم از انار به عنوان یکی از میوه‌های بهشتی یاد شده است.
طرح گل شاه عباسی با اشکال مختلفی چون گل گره، پیچک، برگی، گل برگی، برگی سه گل درهم و دو گل درهم و اناری دیده می‌شود که در این میان، طرح معروف «اناری» آن جایگاه ویژه‌ای در هنر ترمه دارد و به‌خوبی نماد مفاهیم سنتی ایرانی را در بر می‌گیرد.
نقش شکارگاه
نقش شکارگاه یکی دیگر از معروف‌ترین نقوش ترمه است که ریشه در زندگی اشراف و شاهان ایرانی دارد. این نقوش صحنه‌هایی از شکار شاهان و سلاطین در طبیعت را به تصویر می‌کشد، که شامل شاهان سوار بر اسب، غزال‌ها و دیگر حیوانات است. طرح شکارگاه به نوعی بازتاب‌دهنده زندگی اشرافی، قدرت و شجاعت شاهان ایران در دوره‌های گذشته است.
در این نقوش، نبردهای خیالی بین حیوانات مختلف نیز دیده می‌شود که گاهی نماد لطافت و گاهی نماد درنده‌خویی انسان است و به نوعی، نشان‌دهنده تضاد میان طبیعت آرام و امیال پرشور انسانی است. طرح‌های شکارگاه همچنین به‌طور نمادین مفاهیمی چون تغییر فصل‌ها، صور فلکی و پیروزی نیروهای خیر بر شر را تداعی می‌کنند.
تصاویر شکارگاه نه تنها بازتابی از قدرت و جایگاه اجتماعی شاهان بوده، بلکه ابزاری نمادین برای نمایش توان و برتری سیاسی آن‌ها نیز محسوب می‌شده است و به نوعی سلطه شاهان بر طبیعت و اطرافیان را یادآور می‌شود.
نقش بته جقه
بته جقه یکی از شناخته‌شده‌ترین و محبوب‌ترین نقوش ترمه ایرانی است که ریشه در باورهای اساطیری و نمادین این سرزمین دارد. این نقش با طرح شاخ و برگ‌های خمیده و منحنی، نمادی از درخت سرو ایرانی است که از دیرباز نشان‌دهنده‌ی پایداری، جاودانگی و آزادگی بوده است. سرو به‌عنوان درختی همیشه‌سبز و مقاوم، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ ایرانی دارد و بته جقه، تصویری از آن است که با وزش باد خمیده شده و حالتی شناور پیدا کرده است.
بته جقه به مرور زمان انواع مختلفی یافته و بیش از شصت گونه از آن شناسایی شده است که از میان آن‌ها بته میری، بته خرقه‌ای، بته قلمکار و بته کردستانی از مشهورترین‌ها هستند. این نقش در صنایع دستی دیگر نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و علاوه بر نماد سرو، برخی آن را تمثیلی از شعله‌های آتش، بادام و حتی گلابی می‌دانند.
نقوش ترکیبی در ترمه
در هنر ترمه بافی، نقوش مختلف اغلب به‌صورت ترکیبی به‌کار می‌روند تا طرح‌هایی چندلایه و غنی‌تر ایجاد کنند. برای نمونه، ترکیب بته جقه و شاه عباسی، با قرار گرفتن روی بندهای حلزونی و در کنار دیگر نقوش ختایی، جلوه‌ای از باغ‌های ایرانی را در ذهن تداعی می‌کند. این طرح‌ها به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که هر نقش مکمل نقش دیگر باشد و همگی در نهایت هارمونی‌ای منحصربه‌فرد را به‌وجود آورند.
همچنین، طرح‌هایی مانند شکارگاه گاهی در ترکیب با نقوش هندسی استفاده می‌شوند و حال و هوایی اسطوره‌ای به اثر می‌دهند. این نقوش ترکیبی، عمق و داستانی نمادین را به ترمه می‌افزایند و علاوه بر زیبایی، مفهوم هم‌زیستی عناصر طبیعی و فرهنگی را در هنر ترمه به نمایش می‌گذارند.
رنگ‌های استفاده شده در نقوش ترمه و معناشناسی آن‌ها
رنگ‌های استفاده‌شده در نقوش ترمه، همچون طرح‌های آن، معنای عمیقی دارند و با دقت انتخاب می‌شوند. در گذشته، رنگ‌های ترمه عمدتاً از مواد طبیعی به دست می‌آمدند: رنگ نیلی، که از آبی روشن تا سورمه‌ای تیره در ترمه‌ها به کار می‌رود، نشان از آرامش و عمق دارد. رنگ زرد که در گذشته از گیاه اسپرک استخراج می‌شد، روشنایی و مهربانی را تداعی می‌کند.
رنگ قرمز، هم که از ریشه روناس گرفته می‌شد، نمادی از حیات و شور به شمار می‌رود. علاوه بر این رنگ‌های اصلی، گاهی رنگ‌هایی مثل سبز و بنفش نیز در ترمه استفاده می‌شود؛ سبز نماد آرامش و امید، و بنفش با ترکیبی از هیجان و وقار همراه است. این مجموعه رنگ‌ها، در کنار نقوش خاص و ظریف ترمه، بازتابی از زیبایی و عمق ارزش‌های فرهنگی در هنر ایرانی است.
سخن پایانی
ترمه‌های ایرانی تنها پارچه‌هایی زینتی نیستند؛ هر نقش و رنگ در آن‌ها داستانی از تاریخ، فرهنگ و باورهای کهن ایرانی را روایت می‌کند. ترمه حسینی با ارائه طرح‌های اصیل و فاخر، این هنر و میراث ماندگار را زنده نگه می‌دارد و به علاقه‌مندان فرصتی می‌دهد تا با هر نگاه، پلی به گذشته‌ی پرشکوه ایران بزنند.
اولین دیدگاه را ثبت کنید