تاریخچه ترمه | همه چیز درباره ترمه

ایران در طول تاریخ به‌عنوان مهد هنر و فرهنگ شناخته شده و همواره محل پیوند اقوام و تمدن‌های مختلف بوده است. در دوره صفویه، این کشور شاهد شکوفایی چشمگیری در هنرهای دستی بود که یکی از مهم‌ترین آنها ترمه‌بافی است. ترمه، با طرح‌ها و نقش‌های پیچیده و اصیل خود، از دیرباز نه‌تنها زینت‌بخش خانه‌های اشرافی و محافل رسمی بوده، بلکه نمادی از ذوق و هنر ایرانیان به شمار می‌آمده است. این پارچه فاخر و نفیس، فراتر از یک کالای تزئینی، بازتاب‌دهنده روحیه‌ای هنری و هویتی ملی است که نسل به نسل منتقل شده است.

ترمه‌بافی همچنان یکی از ارزشمندترین نمادهای هنری ایران است که با گذشت زمان و تغییر شرایط جغرافیایی و فرهنگی، دستخوش تحولات شده اما همچنان جایگاه خود را حفظ کرده است. در این مقاله، نگاهی خواهیم داشت به تاریخچه و تکامل این هنر اصیل، تأثیرات جغرافیایی(به ویژه نقش برجسته یزد در تولید ترمه)، ابزارهای سنتی مورد استفاده و روش‌های تولید آن از گذشته تا به امروز.

تاریخچه ترمه و ترمه‌بافی در ایران

تاریخچه ترمه و ترمه‌بافی در ایران به چندین قرن پیش بازمی‌گردد، و ریشه‌های آن به دوره صفویه، به‌ویژه دوران شاه عباس صفوی، می‌رسد. این دوره را می‌توان نقطه عطف و شکوفایی هنر ترمه‌بافی دانست، زیرا شاه عباس با دعوت از هنرمندان برجسته‌ای از چین و ارمنستان به ایران، موجب تبادل فرهنگی و هنری شد که به پیشرفت این هنر کمک فراوانی کرد. طراحان و بافندگان ایرانی تحت تأثیر این هنرمندان خارجی، سبک‌های جدیدی را به کار گرفتند و پارچه‌هایی با طرح‌های پیچیده و ظریف پدید آوردند. از جمله این طرح‌ها می‌توان به گل‌های شاه عباسی، بته‌جقه و نقش شاخ‌گوزنی اشاره کرد که هر یک به‌نوعی الهام‌گرفته از طبیعت بودند و زیبایی خیره‌کننده‌ای به ترمه‌های ایرانی بخشیدند.

در این دوران، ترمه‌بافی به یک هنر فاخر و پرطرفدار تبدیل شد که نه تنها در دربار پادشاهان ایران جایگاه ویژه‌ای داشت، بلکه به عنوان کالایی ارزشمند نیز مورد توجه سایر کشورها قرار گرفت. کیفیت بالای این پارچه‌ها و طراحی‌های چشم‌نواز آن‌ها، سبب شد ترمه ایرانی شهرتی بین‌المللی پیدا کند و به یکی از محصولات مهم صادراتی ایران تبدیل شود، که منبعی قابل توجه برای درآمد کشور به حساب می‌آمد.

با این حال، ترمه‌بافی به‌دلیل نیاز به دقت و مهارت بالا، تنها در برخی مناطق خاص ایران توسعه پیدا کرد. شهرهایی مانند یزد، کاشان، اصفهان و کرمان به عنوان مراکز اصلی تولید ترمه شناخته می‌شدند، و هنرمندان ماهری در این مناطق به خلق این پارچه‌های نفیس مشغول بودند. آنچه ترمه را از سایر پارچه‌ها متمایز می‌کند، تنها نقش‌های ظریف و استادانه آن نیست؛ بلکه استفاده از رنگ‌های طبیعی و مواد اولیه با کیفیت همچون ابریشم و پشم مرغوب نیز نقش کلیدی در ایجاد بافت نرم، بادوام و ماندگار این پارچه ایفا می‌کند.

تأثیرات جغرافیایی بر تولید ترمه

ایران به دلیل شرایط اقلیمی متنوع و گسترده، همواره مهدی برای پرورش هنرهای دستی بوده است. از جمله مهم‌ترین عوامل جغرافیایی که بر تولید ترمه تأثیرگذار بوده، آب و هوای خاص برخی مناطق ایران است. یزد یکی از مناطق مهم در تاریخچه ترمه ‌بافی است که به عنوان مهد اصلی این هنر شناخته می‌شود.

یزد، با آب و هوای گرم و خشک و زمین‌های کم‌حاصل، به عنوان یکی از شهرهایی که همواره بر روی صنایع دستی و هنر تمرکز داشته، توانسته هنر ترمه‌بافی را به خوبی حفظ و توسعه دهد. از آنجا که این منطقه کمتر به کشاورزی و دامداری وابسته بوده، ساکنان یزد همواره به دنبال راه‌های دیگری برای تأمین معیشت خود بوده‌اند و این باعث شد تا هنرهای دستی به ویژه ترمه‌بافی در این منطقه رونق بگیرد. همچنین، دسترسی به مواد اولیه مانند ابریشم و پشم در یزد به واسطه راه‌های تجاری بین‌المللی که از این شهر می‌گذشت، تولید ترمه را تسهیل می‌کرد.

ابزار و تجهیزات سنتی ترمه

ترمه‌بافی در ایران از دیرباز با ابزارها و تجهیزات خاصی انجام می‌شده که برخی از آن‌ها همچنان در کارگاه‌های سنتی به کار می‌روند. در ابتدا، نقوش ترمه به‌صورت دستی و با روش انگشتی ایجاد می‌شد. در این شیوه سنتی، بافندگان از ابزارهای ساده‌ای مانند قلاب، ماکو و شانه بافندگی استفاده می‌کردند. این ابزارها به بافندگان امکان می‌دادند که با دقت و ظرافت بسیار بالایی، نقش‌های پیچیده و زیبایی را بر روی پارچه ترمه پیاده کنند.

با ورود دستگاه چهاروردی به صنعت ترمه‌بافی، فرآیند تولید مکانیزه‌تر و کارآمدتر شد. این تحول نه‌تنها سرعت تولید ترمه را افزایش داد، بلکه بافندگان قادر شدند پارچه‌هایی با نقش‌های دقیق‌تر و با جزئیات بیشتر تولید کنند. 

این دستگاه شامل اجزای زیر است:

ورد: یکی از اجزای اصلی دستگاه که برای بالا و پایین بردن نخ‌های تار به کار می‌رود و نقش کلیدی در ایجاد فضا برای عبور نخ پود دارد.

نورد: وظیفه جمع‌آوری پارچه‌های بافته‌شده را بر عهده دارد. بافنده پارچه را به دور نورد می‌پیچد تا بتواند فضای بیشتری برای ادامه بافت ایجاد کند.

پدال: به بافنده امکان می‌دهد تا وردها را کنترل کند. با فشار دادن پدال، نخ‌های تار جابه‌جا شده و فضای مناسبی برای عبور نخ پود فراهم می‌شود.

ماکو: ابزاری است که ماسوره درون آن قرار می‌گیرد و در عرض دستگاه به‌صورت رفت و برگشتی از میان نخ‌های تار حرکت می‌کند و نخ پود را در بین تارها جای می‌دهد.

ماسوره: ماسوره قرقره‌ای کوچک است که نخ پود به دور آن پیچیده شده و برای پودگذاری درون ماکو قرار می‌گیرد.

روش‌های تولید ترمه در گذشته و حال

همانطور که اشاره شد، در گذشته ترمه با دست و به روش «انگشت‌باف» تولید می‌شد. در این روش، دختران ناخن‌های خود را بلند می‌کردند تا نقش سوزن را ایفا کنند و با استفاده از انگشتان، نخ‌ها را از میان تارها عبور می‌دادند. این فرآیند کاملاً دستی بود و با دقت زیاد انجام می‌شد. با گذر زمان، کارگاه‌های چوبی وارد عرصه شدند و دستگاه‌هایی مانند دستگاه چهاروردی به کار گرفته شدند. این دستگاه‌ها به دو یا سه نفر برای بافت نیاز داشتند؛ یک نفر بافنده و یک نفر گوشواره‌کش. گوشواره‌کش وظیفه داشت وردها را بالا ببرد تا نخ پود بتواند از میان نخ‌های تار عبور کند.

در روش‌های سنتی‌تر، ابتدا پارچه بافته می‌شد و سپس طرح‌ها با دست روی آن دوخته می‌شدند. اما با پیشرفت ابزارهای چوبی، طرح‌ها همزمان با بافت پارچه ایجاد می‌شدند. در ابتدا برای بافت از پشم استفاده می‌کردند، اما بعدها ابریشم نیز به‌کار رفت.

در دهه ۱۳۴۰، دستگاه‌های ژاکارد به ایران وارد شدند و به مرور، دستگاه‌های سنتی جای خود را به ابزارهای مدرن دادند. دستگاه ژاکارد، که توسط ژوزف ماری ژاکارد اختراع شد، نخ‌های تار را با استفاده از ریسمان‌ها و کارت‌های سوراخ‌دار هدایت می‌کرد. این فناوری باعث حذف گوشواره‌کش شد و به بافندگان اجازه داد که طرح‌ها را قبل از شروع بافت بر روی کارت‌ها پیاده کنند و حتی در حین کار، طرح‌ها را به‌راحتی تغییر دهند.

کاربرد ترمه از گذشته تا به امروز

در گذشته، ترمه یکی از پارچه‌های گرانبها و ارزشمند محسوب می‌شد و تنها در مراسم‌های خاص یا به عنوان هدایای نفیس مورد استفاده قرار می‌گرفت. از جمله کاربردهای اصلی ترمه در گذشته، دوخت لباس‌های سلطنتی، سجاده، جانماز، پرده‌های مجلل و رومیزی‌های فاخر بود. حتی در مراسم‌های عروسی و تشریفاتی نیز از ترمه به عنوان پارچه‌ای نفیس و زیبا استفاده می‌شد.

امروزه، کاربرد ترمه همچنان متنوع است. علاوه بر کاربردهای سنتی، ترمه در دنیای مدرن نیز جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. از ترمه برای طراحی لباس‌های مدرن، کیف‌ها و اکسسوری‌های دست‌دوز و همچنین محصولات دکوری منزل استفاده می‌شود. با ترکیب سنت و مدرنیته، هنرمندان و طراحان ایرانی تلاش کرده‌اند تا این پارچه ارزشمند را در زندگی روزمره مردم جای دهند و از زیبایی و اصالت آن در محصولات مدرن بهره ببرند.