انواع طرح‌های ترمه: آشنایی با زیباترین نقوش و طرح‌ها
طرح‌ها و نقوش ترمه، اصلی‌ترین دلیل جذابیت و ارزش این پارچه‌ی ایرانی هستند. از گذشته تا امروز، هنرمندان با الهام از طبیعت، معماری و فرهنگ ایرانی، طرح‌های متنوع و چشم‌نوازی را بر روی ترمه خلق کرده‌اند. هر کدام از این طرح‌های ترمه معنا و داستان خاص خود را دارند و به همین دلیل، این پارچه همیشه جایگاه ویژه‌ای در هنر و صنایع دستی ایران داشته است. در این مقاله، با انواع مختلف طرح ترمه آشنا می‌شویم و زیبایی‌های آن را از نزدیک بررسی می‌کنیم.
ترمه چیست؟
ترمه پارچه‌ای دست‌بافت است که از الیاف لطیف پشم یا ابریشم بافته می‌شود و به‌دلیل طرح‌های پیچیده و رنگ‌های زنده‌اش شهرت دارد. این پارچه در گذشته برای دوخت لباس‌های فاخر، پرده‌ها، جانماز و سایر تزئینات مورد استفاده قرار می‌گرفت و امروزه نیز در پوشاک، دکوراسیون داخلی و صنایع دستی کاربرد دارد.
تاریخچه ترمه
تاریخچه ترمه‌بافی به دوران صفویه بازمی‌گردد؛ شواهد نشان می‌دهند که خاستگاه اولیه آن در آسیای مرکزی و کشمیر بوده است. با ورود این هنر به ایران، هنرمندان خلاق و خوش‌ذوق ایرانی، با خلق طرح‌های ترمه جدیدترِ ایرانی مانند بته‌جقه، گل شاه‌عباسی، بته‌خرقه، راه‌راه، شاخ گوزنی و بته بادامی، جانی تازه به هنر ترمه‌بافی بخشیدند.
مواد اولیه و روش تولید ترمه
برای بافت ترمه، از الیاف مرغوب پشم یا ابریشم استفاده می‌شود. نخ‌ها با رنگ‌های گیاهی و مواد معدنی طبیعی، و بیشتر به رنگ‌های عنابی، قرمز، سبز، نارنجی و مشکی رنگرزی می‌شوند. بافت ترمه نیازمند دقت و مهارت بالاست و طرح ترمه‌های پیچیده با استفاده از دستگاه‌های بافندگی سنتی یا نیمه‌دستی ایجاد می‌شوند.
ویژگی‌های ترمه مرغوب
ترمه‌ی مرغوب دارای بافتی متراکم و منسجم است که از الیاف باکیفیت تهیه شده و رنگ‌های آن زنده و پایدار هستند. طرح ترمه با دقت و ظرافت بافته شده و نقوش آن هماهنگ و متقارن است. همچنین، پشت پارچه نیز باید تمیز و بدون نخ‌های زائد باشد.
انواع طرح‌های ترمه
ترمه‌ها با طرح‌ها و نقوش متنوعی بافته می‌شوند که هر کدام دارای معنا و مفهوم خاصی هستند. در ادامه به معرفی برخی از معروف‌ترین طرح‌های ترمه می‌پردازیم:
طرح بته‌جقه
طرح بته‌جقه یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین نقوش در هنر ایرانی است که در ترمه‌بافی، قالی‌بافی و سایر صنایع دستی کاربرد گسترده‌ای دارد. این نقش‌مایه برگرفته از سرو خمیده است که در فرهنگ ایرانی نمادی از جاودانگی، تواضع و آزادگی به‌شمار می‌رود. بته‌جقه در طول زمان دستخوش تغییرات زیادی شده و به اشکال مختلفی از جمله بته بادامی، بته خرقه‌ای و بته سروی ظاهر شده است. این طرح که از دوره ساسانی ریشه گرفته، در دوران صفویه به اوج محبوبیت خود رسید و تا امروز به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین طرح‌های ترمه‌بافی باقی مانده است.
طرح ترنج
طرح ترنج که به نام طرح مدالیون نیز شناخته می‌شود، یکی از اصیل‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نقوش در هنر ایرانی است. این نقش در مرکز پارچه ترمه یا فرش قرار می‌گیرد و با ترکیبی از الگوهای هندسی، گل‌های ختایی و اسلیمی و اشکال پیچیده احاطه می‌شود. ترنج در گذشته نمادی از حوض و باغ بوده و با گذر زمان مفهومی انتزاعی‌تر به خود گرفته است، به‌گونه‌ای که در دوره اسلامی، هنرمندان از آن برای نمایش فضای قدسی و فراتر از جهان مادی استفاده کردند. این نقش‌مایه، وحدت در عین کثرت را به تصویر می‌کشد و نمادی از بی‌کرانگی و جاودانگی در فرهنگ ایرانی محسوب می‌شود.
طرح اسلیمی
طرح اسلیمی از پرکاربردترین نقوش در هنر ایران است که با خطوط منحنی و پیچش‌های نرم، جلوه‌ای زیبا و متوازن ایجاد می‌کند. این طرح که ریشه در نقوش گیاهی دارد، در هنرهایی مانند کاشی‌کاری، گچ‌بری، کتاب‌آرایی و قالی‌بافی به‌وفور دیده می‌شود. در ترمه‌بافی نیز از این نقش برای ایجاد هماهنگی و ظرافت در طرح‌های پارچه استفاده می‌شود. طرح‌های اسلیمی معمولاً در کنار نقوشی مانند بته‌جقه و گل‌های ختایی قرار می‌گیرند و به ترمه حالتی باشکوه و چشم‌نواز می‌بخشند.
طرح شاه‌عباسی
گل شاه‌عباسی، نقشی که از دل تاریخ ایران برخاسته، ردپای خود را از جام‌های برنزی هخامنشی تا پارچه‌های فاخر صفوی به جا گذاشته است. این گل که ریشه در گل نیلوفر و انار دارد، در هنر ایرانی نمادی از طراوت، جاودانگی و تقدس به‌شمار می‌رود. در طرح‌های ترمه، گل‌های شاه‌عباسی اغلب در کنار طرح‌های ختایی و اسلیمی قرار می‌گیرند و با فرم‌های متقارن و ظریف خود، جلوه‌ای باشکوه به پارچه می‌بخشند. حضور این طرح در هنرهایی مانند قالی‌بافی، کاشی‌کاری و نگارگری نیز نشان‌دهنده جایگاه ویژه آن در فرهنگ و زیبایی‌شناسی ایرانی است.
طرح ختایی
گل‌ها و برگ‌های ختایی، همچون پیچک‌هایی از دل هنر ایرانی، روی خطوط مارپیچی و حلزونی‌شکل می‌رویند و جلوه‌ای از طبیعت انتزاعی را به نمایش می‌گذارند. این نقوش شامل گل‌های پنج‌پر، گل پروانه‌ای، گل‌های شاه‌عباسی، انواع غنچه‌ها و برگ‌های ظریف هستند که در ترکیب با یکدیگر، طرحی متوازن و هماهنگ ایجاد می‌کنند. نقوش ختایی معمولاً پس‌زمینه‌ای برای طرح‌های اصلی مانند ترنج و بته‌جقه به‌شمار می‌روند و در ترمه‌بافی با رنگ‌های متنوع، جلوه‌ای پویا و چشم‌نواز به پارچه می‌بخشند.
کاربردهای ترمه در صنایع دستی
ترمه در لباس‌های سنتی
استفاده از پارچه ترمه در طراحی لباس‌های ایرانی سنتی و مدرن بسیار مرسوم است. این پارچه‌ها به لباس‌ها جلوه‌ای فاخر و اصیل می‌بخشند و در دوخت لباس‌های مجلسی، مانتو، شال و … به‌کار می‌روند.
ترمه در دکوراسیون منزل
ترمه در دکوراسیون داخلی منزل نیز کاربرد فراوانی دارد. از این پارچه برای دوخت رومیزی، پرده، کوسن، روتختی و حتی روکش مبلمان استفاده می‌شود که به فضا جلوه‌ای سنتی و گرم می‌بخشد.
ترمه در تولید کیف و کفش
ترمه در تولید کیف‌ها و کفش‌های نفیس نیز به کار می‌رود. این محصولات معمولاً به عنوان لوازم جانبی شیک و خاص استفاده می‌شوند و می توانند به استایل جلوه‌ای اصیل ببخشند.
نگهداری و شستشوی ترمه
برای حفظ زیبایی و دوام ترمه، رعایت نکات زیر ضروری است:
روش‌های صحیح شستشوی ترمه
البسه و پارچه‌های ترمه به‌دلیل بافت خاص و حساسیت الیاف، نیاز به مراقبت ویژه‌ای دارند. برای شستشوی صحیح ترمه، می‌توان از روش‌های زیر استفاده کرد:
- شستشوی دستی: بهتر است ترمه را با دست و در آب سرد بشویید. استفاده از مواد شوینده‌ی ملایم مانند شامپوی بچه یا شوینده‌های مخصوص پارچه‌های ظریف توصیه می‌شود.
- عدم استفاده از ماشین لباسشویی: ماشین لباسشویی می‌تواند به بافت ترمه آسیب برساند و باعث تغییر شکل یا رنگ آن شود.
- خشک کردن در سایه: پس از شستشو، ترمه را در سایه و به‌دور از نور مستقیم خورشید خشک کنید. قرار گرفتن در معرض نور خورشید ممکن است به رنگ و الیاف پارچه آسیب برساند.
- اتوکشی با دمای کم: در صورت نیاز به اتو کردن، دمای پایین را انتخاب کنید و حتماً یک پارچه نخی روی ترمه قرار دهید تا از آسیب مستقیم اتو جلوگیری شود.
نکات مهم برای نگهداری ترمه
برای حفظ کیفیت و زیبایی ترمه در طولانی‌مدت، رعایت نکات زیر الزامی است:
- محافظت در برابر رطوبت: ترمه را در محیطی خشک و به‌دور از رطوبت نگهداری کنید تا از ایجاد پوسیدگی جلوگیری شود.
- استفاده از مواد ضدحشرات: برای پیشگیری از آسیب‌های ناشی از حشرات، بهتر است از موادی مانند نفتالین یا سدر طبیعی در کنار ترمه استفاده کنید.
- نگهداری در پارچه‌ی نخی: هنگام نگهداری طولانی‌مدت، ترمه را در یک پارچه نخی بپیچید و از قرار دادن آن در پلاستیک خودداری کنید، زیرا پلاستیک مانع از تنفس الیاف می‌شود.
عدم قرارگیری در معرض نور مستقیم: ترمه را در محیطی دور از نور مستقیم خورشید نگهداری کنید تا رنگ‌های آن حفظ شوند.
اولین دیدگاه را ثبت کنید